طرحواره پذیرش‌جویی و جلب توجه چیست و چه نشانه‌هایی دارد؟
آیا تا به حال حس کرده‌اید که ارزش شما به تعداد لایک‌های پست‌هایتان، تحسین‌های کلامی همکارانتان، یا تأیید دائمی شریک عاطفی‌تان گره خورده است؟ آیا اغلب خود را در حالتی می‌یابید که برای خوشنود کردن دیگران، از خواسته‌ها و نیازهای واقعی خود چشم‌پوشی می‌کنید؟ اگر پاسخ شما مثبت است، شما تنها نیستید. این کشمکش درونی، که گویی همیشه روی یک صحنه نمایش برای جلب رضایت تماشاچیان زندگی می‌کنید، ریشه‌های عمیقی در روان انسان دارد که روانشناسان آن را طرحواره پذیرش‌جویی و جلب توجه می‌نامند. این مقاله یک راهنمای جامع برای شناخت این تله ذهنی قدرتمند و برداشتن اولین گام‌ها برای رهایی از آن و بازپس‌گیری افسار زندگی‌تان است.
طرحواره پذیرش‌جویی چیست؟ فراتر از یک نیاز ساده به تحسین
همه ما از تحسین و تأیید شدن لذت می‌بریم. یک تشویق به‌موقع می‌تواند اعتمادبه‌نفس ما را تقویت کند و یک تعریف ساده، روزمان را بسازد. این یک نیاز طبیعی و سالم انسانی است. اما مرز باریکی بین این نیاز سالم و یک الگوی رفتاری ناسازگار وجود دارد. طرحواره پذیرش‌جویی (Approval-Seeking Schema) که توسط دکتر جفری یانگ، بنیان‌گذار طرحواره‌درمانی، معرفی شد، یک الگوی عمیق و فراگیر فکری، احساسی و رفتاری است که در آن، فرد ارزش خود را تقریباً به طور انحصاری به تأیید، تحسین و توجه دیگران وابسته می‌داند.
افراد گرفتار در این تله، یک منبع کنترل بیرونی دارند؛ یعنی حال خوب یا بد، احساس ارزشمندی یا بی‌ارزشی، و تصمیمات بزرگ و کوچک زندگی‌شان، همگی تحت تأثیر مستقیم نظرات و قضاوت‌های دیگران است. آن‌ها برای اینکه دوست داشته شوند، پذیرفته شوند یا مورد توجه قرار گیرند، حاضرند هویت واقعی، ارزش‌ها و نیازهای درونی خود را قربانی کنند. این طرحواره اغلب به عنوان یک سپر دفاعی یا یک راهبرد جبرانی برای طرحواره‌های عمیق‌تری مانند طرحواره نقص و شرم یا محرومیت هیجانی عمل می‌کند؛ فردی که در اعماق وجودش احساس بی‌ارزشی می‌کند، سعی دارد با کسب تأیید بیرونی، این حفره درونی را پر کند.
دو چهره یک نیاز: انواع طرحواره پذیرش‌جویی
این طرحواره معمولاً به دو شکل اصلی خود را نشان می‌دهد که هر دو از یک ریشه مشترک (نیاز به توجه) نشئت می‌گیرند:
- نوع تأییدطلب (Approval-Seeker): این افراد به دنبال همرنگی و کسب تأیید به هر قیمتی هستند. ویژگی بارز آن‌ها، موافقت همیشگی با دیگران است. آن‌ها از ابراز نظر مخالف به شدت هراس دارند، زیرا می‌ترسند که این مخالفت منجر به طرد شدن یا دوست داشته نشدن آن‌ها شود. آن‌ها استاد “نه” نگفتن هستند و اغلب در روابطی قرار می‌گیرند که نیازهایشان نادیده گرفته می‌شود.
- نوع توجه‌طلب (Attention-Seeker): این دسته از افراد تشنه در مرکز توجه بودن هستند. برای آن‌ها، نوع توجه (مثبت یا منفی) اهمیت کمتری دارد؛ مهم این است که دیده شوند. آن‌ها ممکن است رفتارهای نمایشی داشته باشند، در شبکه‌های اجتماعی زندگی پر زرق‌وبرقی را به تصویر بکشند، یا دائماً در تلاش برای کسب دستاوردهای بزرگ باشند تا از این طریق تحسین دیگران را برانگیزند. در حالی که ظاهر آن‌ها ممکن است خودشیفته به نظر برسد، در زیر این نما، یک عزت‌نفس شکننده پنهان است.
نشانه‌های خطر: آیا شما در تله پذیرش‌جویی گرفتار شده‌اید؟
شناخت علائم این طرحواره، اولین قدم برای مقابله با آن است. اگر چندین مورد از نشانه‌های زیر در مورد شما صدق می‌کند، ممکن است این طرحواره در زندگی شما فعال باشد:
- وسواس فکری درباره نظر دیگران: شما به طور افراطی نگران این هستید که دیگران در مورد ظاهر، رفتار یا تصمیمات شما چه فکری می‌کنند.
- فیلتر کردن خود واقعی: شما از نشان دادن خود واقعی‌تان می‌ترسید و همیشه نقابی بر چهره دارید که فکر می‌کنید برای دیگران خوشایندتر است.
- دشواری در “نه” گفتن: ترس از ناراحت کردن دیگران یا از دست دادن تأیید آن‌ها، باعث می‌شود همیشه با خواسته‌هایشان موافقت کنید، حتی اگر به ضرر شما باشد.
- احساس پوچی و بی‌هویتی: از آنجا که دائماً در حال تغییر خود برای دیگران هستید، ممکن است ندانید واقعاً چه کسی هستید، چه سلیقه‌ای دارید یا از زندگی چه می‌خواهید.
- حساسیت شدید به انتقاد: هرگونه انتقاد یا عدم تأیید را یک حمله شخصی تلقی کرده و به شدت آزرده‌خاطر، عصبانی یا مضطرب می‌شوید.
- عذرخواهی‌های افراطی: حتی زمانی که مقصر نیستید، برای جلوگیری از هرگونه تنش یا ناراحتی، بیش از حد عذرخواهی می‌کنید.
- تملق و چاپلوسی: برای به دست آوردن دل دیگران، به تعریف و تمجیدهای اغراق‌آمیز از آن‌ها متوسل می‌شوید.
- ارزش‌گذاری بر اساس موفقیت‌های ظاهری: احساس ارزشمندی شما به شدت به موقعیت اجتماعی، ثروت، ظاهر فیزیکی و سایر معیارهای بیرونی وابسته است.
ریشه‌های کودکی: این تله چگونه در ذهن ما شکل می‌گیرد؟
طرحواره‌ها در دوران کودکی و نوجوانی، در بستر روابط ما با والدین و مراقبان اصلی شکل می‌گیرند. طرحواره پذیرش‌جویی نیز از این قاعده مستثنی نیست و معمولاً در محیط‌های زیر ریشه می‌دواند:
عشق و توجه مشروط
کودکانی که عشق و محبت را تنها زمانی دریافت می‌کنند که مطابق میل والدین رفتار کنند (مثلاً نمرات عالی بگیرند یا در یک رشته ورزشی موفق شوند)، یاد می‌گیرند که “عشق” و “ارزش” اکتسابی هستند، نه ذاتی. آن‌ها این الگو را به بزرگسالی منتقل کرده و باور پیدا می‌کنند که برای دوست داشته شدن، باید همیشه دیگران را راضی نگه دارند.
غفلت یا تحقیر
والدینی که نیازهای هیجانی کودک را نادیده می‌گیرند یا او را به طور مداوم تحقیر و سرزنش می‌کنند، بذر بی‌ارزشی را در ذهن او می‌کارند. این کودک در بزرگسالی، تشنه توجه و تأییدی خواهد بود که در کودکی از آن محروم بوده است.
والدین کمال‌گرا و سلطه‌گر
در خانواده‌هایی که والدین بیش از حد کنترل‌گر هستند و به حفظ ظاهر و “نظر مردم” اهمیت می‌دهند، کودک یاد می‌گیرد که نیازهای درونی خود را سرکوب کند تا تصویری بی‌نقص از خود و خانواده به نمایش بگذارد. او برای هر تصمیمی به دنبال تأیید والدین و دیگران خواهد بود.
الگوبرداری از والدین
اگر کودک در محیطی بزرگ شود که خود والدین نیز درگیر چشم‌وهم‌چشمی، تملق و جلب توجه افراطی هستند، به طور طبیعی این الگوهای رفتاری را یاد گرفته و درونی می‌کند.
مسیر رهایی: چگونه از تله پذیرش‌جویی خارج شویم؟
خبر خوب این است که طرحواره‌ها سرنوشت ابدی شما نیستند. با آگاهی، تلاش و کمک تخصصی می‌توان از قدرت آن‌ها کاست و زندگی اصیل‌تری را تجربه کرد. درمان اصلی این طرحواره، طرحواره‌درمانی (Schema Therapy) است که به شما کمک می‌کند ریشه‌های این الگو را بشناسید، با بخش آسیب‌دیده درونتان ارتباط برقرار کنید و الگوهای سالم‌تری را جایگزین نمایید. با این حال، راهکارهای عملی زیر می‌توانند نقطه شروعی برای تغییر باشند:
گام اول: آگاهی و شناسایی رفتارها
یک دفترچه یادداشت تهیه کنید و به مدت یک هفته، تمام موقعیت‌هایی را که در آن برای جلب تأیید یا توجه دیگران رفتار می‌کنید، یادداشت نمایید. چه کاری انجام دادید؟ چه احساسی داشتید؟ ترس اصلی شما چه بود؟ این کار به شما کمک می‌کند تا الگوهای خود را به وضوح ببینید.
گام دوم: بازگشت به خود و شناخت نیازها
زمانی را به تنهایی بگذرانید و از خود بپرسید: “من واقعاً چه می‌خواهم؟”، “چه چیزی برای من مهم است؟”، “اگر نظر هیچ‌کس برایم مهم نبود، چه تصمیمی می‌گرفتم؟”. لیستی از ارزش‌ها، علایق و نیازهای واقعی خود تهیه کنید و متعهد شوید که آن‌ها را در اولویت قرار دهید.
گام سوم: به چالش کشیدن افکار خودکار
افکار مرتبط با این طرحواره را شناسایی و به چالش بکشید. برای مثال، اگر فکر می‌کنید “اگر با او مخالفت کنم، دیگر مرا دوست نخواهد داشت”، از خود بپرسید: “چه شواهدی برای این فکر دارم؟”، “آیا یک رابطه سالم بر پایه موافقت همیشگی بنا می‌شود؟”، “بدترین اتفاق ممکن چیست؟”.
گام چهارم: تمرین خودگویی مثبت و خود-شفقتی
به جای جستجوی ارزش در بیرون، آن را در درون خود بسازید. هر روز دستاوردها و ویژگی‌های مثبت خود را (هرچند کوچک) به خود یادآوری کنید. با خودتان همان‌طور مهربان باشید که با یک دوست عزیز صحبت می‌کنید. جملات تأکیدی مانند “ارزش من ذاتی است و نیازی به تأیید دیگران ندارد” را تکرار کنید. برای اطلاعات بیشتر در مورد تقویت عزت‌نفس، می‌توانید مقاله ما با عنوان «چگونه عزت نفس خود را تقویت کنیم؟» را مطالعه کنید.
گام پنجم: تحمل آگاهانه عدم تأیید
به صورت تدریجی خود را در موقعیت‌هایی قرار دهید که ممکن است مورد تأیید قرار نگیرید. با یک نظر کوچک و محترمانه مخالفت کنید. یک لباس بپوشید چون خودتان دوست دارید، نه چون مد روز است. در ابتدا مضطرب خواهید شد، اما به تدریج یاد می‌گیرید که عدم تأیید دیگران، کشنده نیست و شما می‌توانید آن را تحمل کنید.
چه زمانی باید از متخصص کمک گرفت؟
اگرچه راهکارهای خودیاری می‌توانند مفید باشند، اما طرحواره‌ها الگوهایی عمیق و ریشه‌دار هستند. اگر احساس می‌کنید که طرحواره پذیرش‌جویی کیفیت روابط، سلامت روان و عملکرد شغلی شما را به شدت تحت تأثیر قرار داده است، مراجعه به یک روانشناس متخصص در حوزه طرحواره‌درمانی بهترین تصمیم است. یک درمانگر به شما کمک می‌کند تا به شیوه‌ای ایمن و ساختاریافته با ریشه‌های این مشکل مواجه شوید و ابزارهای لازم برای یک تغییر پایدار را به دست آورید. برای یافتن اطلاعات در مورد متخصصین معتبر، می‌توانید به وب‌سایت سازمان نظام روانشناسی و مشاوره ایران مراجعه کنید.
نتیجه‌گیری: از جستجوی تأیید تا یافتن خود
طرحواره پذیرش‌جویی و جلب توجه شما را در یک چرخه بی‌پایان از تلاش برای راضی کردن دیگران زندانی می‌کند و در نهایت، شما را با احساس خستگی، پوچی و اضطراب تنها می‌گذارد. رهایی از این تله به معنای بی‌اهمیت دانستن دیگران نیست؛ بلکه به معنای یافتن تعادل است. به این معنا که شما یاد می‌گیرید به نظرات دیگران گوش دهید، اما در نهایت، بر اساس قطب‌نمای درونی، ارزش‌ها و نیازهای اصیل خودتان تصمیم بگیرید. این سفر، سفر بازگشت به خود است؛ سفری برای کشف این حقیقت که شما به خودی خود، بدون نیاز به تحسین و تأیید بی‌پایان دیگران، کامل، کافی و ارزشمند هستید.
دیدگاهتان را بنویسید